نیمی از ایرانی‌ها همچنان کاربر اینستاگرام هستند؛ شکست سیاست فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی

اگرچه این محدودیت‌ها همزمان با حمایت چشمگیر دولت از توسعه و رواج استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی همراه شدند، اما ظاهرا در سوق دادن مردم به پلتفرم‌های داخلی چندان موثر نیفتاده‌اند. جدیدترین نظرسنجی مرکز افکار‌سنجی دانشجویان ایران‌(ایسپا) درباره میزان استفاده مردم از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی به وضوح نشان می‌دهد که اکثر کاربران ایرانی از شبکه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند و حتی بسته‌های تشویقی و سیاست‌های ترغیبی دولت هم نتوانسته‌اند در این زمینه کاری از پیش ببرند.

پیروزی محبوبیت بر محدودیت

به گواه گزارش ایسپا، اگرچه میزان استفاده کاربران ایرانی از پلتفرم‌های اجتماعی خارجی در دو سال اخیر و به دنبال اعمال محدودیت‌های گسترده روی آنها، نوساناتی داشته و حتی در دوره‌هایی به جبر فیلترینگ کاهش هم یافته است، اما در نهایت همچنان این پلتفرم‌ها نسبت به رقبای داخلی خود در نزد مردم محبوبیت بیشتری دارند. این گزارش نشان می‌دهد که میزان استفاده از پیام‌رسان واتس‌اپ از ۷۱.۱ درصد در خرداد ماه سال ۱۴۰۱ به ۳۵.۳ درصد در دی‌ ماه سال جاری رسیده است. با این حال اما میزان استفاده از پلتفرم‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی از اسفند ماه گذشته تا حالا تغییر چشمگیری نداشته است.

به این ترتیب پیام‌رسان‌های بله و ایتا از زمان ظهورشان در خرداد ماه سال ۹۷ تا خرداد ماه سال ۱۴۰۱ روندی ثابت و بدون رشد داشته‌اند و به تدریج با شدت گرفتن محدودیت‌های اینترنتی از اواخر تابستان سال گذشته، رشد نسبی را تجربه کرده‌اند. همان‌طور که انتظار می‌رود میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌‌رسان‌های خارجی اینستاگرام ، تلگرام و واتس‌اپ از پایان تابستان گذشته به ناگهان افت قابل‌توجهی پیدا کرده است و با این وجود همچنان تعداد کاربران و میزان استفاده از آنها نسبت به همتایان داخلی‌شان بسیار بیشتر است. نظرسنجی اخیر ایسپا هم این موضوع را تایید می‌کند و نشان می‌دهد که ۳۷.۶ درصد از کاربران بالای هجده سال فقط از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند و این میزان برای کاربران پلتفرم‌های بومی به ۱۴.۹ درصد می‌رسد. همچنین بر اساس این گزارش، ۲۵.۵ درصد از کاربران بالای هجده سال همزمان از پلتفرم‌‌های خارجی و داخلی استفاده می‌کنند و ۲۲ درصد هم به کلی از هیچ پلتفرم اجتماعی استفاده نمی‌کنند.

 بررسی نتایج این نظرسنجی بر اساس متغیر‌های زمینه‌ای هم اطلاعات جالبی را به دست می‌دهد. این آمارها نشان می‌دهند که اینستاگرام محبوب‌ترین شبکه اجتماعی در میان کاربران ایرانی است و البته تعداد کاربران مرد در این پلتفرم و دو پیام‌رسان تلگرام و واتس‌اپ همچنان بیشتر از زنان است. همان‌طور که انتظار می‌رود جوانان (۱۸ تا ۲۹سال) با ۶۸.۲ درصد بیشتر از سایر گروه‌های سنی، افراد دانشگاهی (۵۹.۱ درصد) بیشتر از افراد غیردانشگاهی، ساکنان مراکز استان (۵۲ درصد) بیشتر از سایر افراد از اینستاگرام استفاده می‌‌کنند. این تفاوت بین گروه‌ها در استفاده از تلگرام و واتس‌‌اپ هم به خوبی مشهود است. در میان پلتفرم‌های بومی اما ایتا، روبیکا و بله به ترتیب بیشترین محبوبیت را دارند و جالب اینکه بیشتر کاربرانشان را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین اکثریت کاربران این پلتفرم‌ها در اختیار افراد میانسال (۳۰ تا ۴۹ سال) است و کاربران دیپلمه و دانشگاهی با فاصله‌ای ناچیز اقبال بیشتری نسبت به این پلتفرم‌ها نشان داده‌اند.

نتایج این نظرسنجی که در دی ماه امسال انجام شده است، نشان می‌دهد که در حال حاضر ۴۶.۵ درصد مردم از اینستاگرام استفاده می‌کنند. ۳۵.۳ درصد از واتس‌‌اپ، ۳۴.۶ درصد از تلگرام، ۲۵.۲ درصد از ایتا، ۲۴.۱ درصد از روبیکا و ۸.۷ درصد نیز از بله استفاده می‌کنند. میزان استفاده از سایر پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی هم کمتر از ۷ درصد بوده است. این در حالی است که وزیر ارتباطات در تیر ماه امسال از حضور بیش از ۴۰ میلیون کاربر‌ فعال ماهانه در پیام‌رسان‌های داخلی خبر داده بود که تقریبا برابر با نیمی از جمعیت کشور است.

واقعیتی ملموس

اگرچه معاون سازمان فناوری اطلاعات با اتکا به این نظرسنجی، رشد پنج برابری متوسط ترافیک پیام‌رسان‌های داخلی را موفقیت تلقی کرده است، اما نمی‌توان از واقعیت جاری در جامعه که به خوبی در آینه نتایج همین نظرسنجی هم منعکس شده‌ است، به راحتی چشم پوشید. بررسی ساده‌ای از نظرسنجی اخیر ایسپا نشان می‌دهد که شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی با وجود آنکه داغ فیلترینگ و محدودیت را بر پیشانی دارند و کاربران ایرانی برای دسترسی به آنها باید از موانع مختلفی عبور کرده و هزینه خرید ابزارهای فیلترشکن را هم متحمل شوند، همچنان محبوبیت بیشتری نسبت به پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های بومی دارند که از حمایت‌های همه‌جانبه دولت نیز برخوردارند.

گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران تاکید می‌کند که بررسی آمارهای بین‌المللی و معتبر نشان می‌دهند که وضعیت دسترسی شهروندان و کسب‌وکارهای ایرانی به امکانات و پلتفرم‌های اطلاع‌رسانی جمعی به مراتب محدودتر از دیگر کشورهای دنیا است. در بخشی از گزارش این انجمن، به بررسی وب‌سایت Freedom on the Net درباره دسترسی آزادانه به اینترنت در سال 2023 اشاره شده است. در این بررسی ایران در میان 70کشور و پس از میانمار و چین، در بدترین وضعیت از نظر دسترسی آزادانه به اینترنت قرار دارد. البته در زیرشاخص‌های همین بررسی هم ایران در مولفه رعایت حقوق شهروندان، بدترین کشور (با رتبه یک) و در شاخص محدودیت و سانسور محتوا در اینترنت رتبه چهارم را در میان کشورهای بررسی شده در اختیار دارد. بررسی‌های وب‌سایت Surfshark از میزان محدودیت‌های اینترنت اعمال شده توسط کشورها در نیمه اول سال 2023 هم تایید می‌کند که ایران با فاصله معناداری، رکورددار بیشترین تعداد محدودیت‌های اینترنتی جهان بوده است؛ محدودیت‌هایی که هزینه‌های سنگینی را به کاربران، کسب‌وکارها و کشور تحمیل می‌کنند. وب‌سایت Top10VPN نشان می‌دهد که در سال 2022 بعد از روسیه، ایران دومین کشور جهان از نظر میزان ضررهای اقتصادی ناشی از محدودیت‌های اینترنتی بوده است. این گزارش نشان می‌دهد که در سال 2022 حدود 72 میلیون کاربر ایرانی به اشکال مختلف از فیلترینگ آسیب دیده‌اند و این محدودیت‌های گسترده 773 میلیون دلار به اقتصاد کشور ضرر زده است.